📜
हनुमान चालीसा: संपूर्ण मराठी अर्थ (Hanuman Chalisa Meaning in Marathi: Detailed Explanation)

आपण सर्वजण हनुमान चालीसा भक्तिभावाने वाचतो, पण त्यातील प्रत्येक शब्दामागे दडलेली दिव्य शक्ती आणि गहन रहस्य आपण खरोखर जाणतो का? हनुमान चालीसा म्हणजे केवळ ४० चौपायांचा संग्रह नाही, तर ते जीवन जगण्याचे एक संपूर्ण मार्गदर्शन आहे. प्रत्येक चौपाईत एक खोल अर्थ आणि जीवनाचा एक महत्त्वाचा धडा सामावलेला आहे.

येथे आम्ही प्रत्येक दोहा आणि चौपाईचा मराठीत सविस्तर अर्थ (Hanuman Chalisa Marathi Meaning) सोप्या भाषेत उलगडून सांगितला आहे, जेणेकरून तुम्ही बजरंगबलीच्या महिमा अधिक खोलवर समजून त्यांच्या कृपेस पात्र व्हाल. चला, हे दिव्य ज्ञान समजून घेऊया, जेणेकरून तुमचे पठण केवळ शब्दांचे उच्चारण न राहता, एक शक्तिशाली आणि अर्थपूर्ण प्रार्थना बनेल. 🙏🙏🙏

॥ दोहा ॥ (Doha)

श्रीगुरु चरन सरोज रज, निज मनु मुकुरु सुधारि ।
बरनउँ रघुबर बिमल जसु, जो दायकु फल चारि ॥

शाब्दिक अर्थ: मी माझ्या गुरुदेवांच्या चरण-कमलांच्या पवित्र धुळीने माझ्या मनाचा आरसा स्वच्छ करून, श्री रघुवीरांच्या (भगवान श्रीराम) त्या निर्मळ यशाचे वर्णन करतो. हे यश धर्म, अर्थ, काम आणि मोक्ष या चारही फळांना देणारे आहे.

भावार्थ आणि विस्तृत व्याख्या: हा दोहा विनम्रता आणि ज्ञानप्राप्तीसाठी केलेल्या तयारीचे प्रतीक आहे. जोपर्यंत आपल्या ‘मनरुपी आरशावर’ अहंकार आणि अज्ञानाची धूळ साचलेली आहे, तोपर्यंत आपण ईश्वराचे खरे स्वरूप पाहू शकत नाही. ‘गुरुंच्या चरणांची धूळ’ हे ते ज्ञान आणि विनम्रता आहे, जे ही धूळ साफ करते. त्यानंतरच भक्त त्या ‘निर्मळ यशाचे’ वर्णन करण्यास पात्र ठरतो, जे केवळ भौतिक (अर्थ, काम) नव्हे, तर आध्यात्मिक (धर्म, मोक्ष) फळंदेखील प्रदान करते.

बुद्धिहीन तनु जानिके, सुमिरौं पवन-कुमार ।
बल बुधि बिद्या देहु मोहिं, हरहु कलेस बिकार ॥

शाब्दिक अर्थ: स्वतःला बुद्धीहीन आणि शरीराने दुर्बळ समजून, मी पवनपुत्र श्री हनुमानाचे स्मरण करतो. हे प्रभू! मला बळ, बुद्धी आणि विद्या द्या आणि माझे सर्व क्लेश (दुःख) आणि विकार (दोष) दूर करा.

भावार्थ आणि विस्तृत व्याख्या: येथे ‘बुद्धिहीन’ म्हणणे हे भक्ताच्या विनम्रतेचे शिखर आहे. भक्ताला हे ज्ञात आहे की ईश्वराला जाणण्यासाठी सांसारिक बुद्धी अपुरी आहे. म्हणून, तो हनुमानजींकडे तीन गोष्टी मागतो: बळ (केवळ शारीरिकच नव्हे, तर आत्मिक शक्ती), बुद्धी (योग्य-अयोग्य ठरवण्याची क्षमता, अर्थात विवेक) आणि विद्या (आध्यात्मिक ज्ञान). ‘क्लेश’ हे बाह्य दुःख (उदा. रोग, गरिबी) आहेत, तर ‘विकार’ हे काम, क्रोध, लोभ, मोह यांसारखे आंतरिक दोष आहेत. ही प्रार्थना भक्ताच्या सर्वांगीण विकासासाठी आहे.

॥ चौपाई ॥ (Chaupai) 01-10

“जय हनुमान ज्ञान गुन सागर ।
जय कपीस तिहुँ लोक उजागर ॥१॥”

शाब्दिक अर्थ: हे हनुमान! तुमचा जयजयकार असो! तुम्ही ज्ञान आणि गुणांचे सागर आहात. हे कपीश (वानरांचे राजे), तुमचा जयजयकार असो! तुमची कीर्ती तिन्ही लोकांमध्ये (स्वर्ग, पृथ्वी, पाताळ) पसरलेली आहे.

भावार्थ आणि विस्तृत व्याख्या: ‘ज्ञान गुन सागर’ याचा अर्थ केवळ ज्ञानी असणे नव्हे, तर ज्ञान आणि गुणांचा असा अथांग महासागर असणे, ज्याला कोणतीही सीमा नाही. ‘कपीस’ म्हणून भक्त त्यांच्या नेतृत्व क्षमतेला नमन करतो. ‘तिहुँ लोक उजागर’ याचा अर्थ असा आहे की तुमचा प्रभाव आणि प्रकाश केवळ पृथ्वीपुरता मर्यादित नाही, तर तो संपूर्ण ब्रह्मांडाला अज्ञानाच्या अंधारातून बाहेर काढून प्रकाशित करतो. ही चौपाई भक्ताला विश्वास देते की तो अशा प्रभूच्या आश्रयाला आहे, ज्यांचे ज्ञान आणि प्रभाव असीम आहे.

“राम दूत अतुलित बल धामा ।
अंजनि-पुत्र पवनसुत नामा ॥२॥”

शाब्दिक अर्थ: तुम्ही श्रीरामाचे दूत आहात, अतुलनीय शक्तीचे धाम (घर) आहात, आणि तुम्हाला अंजनी-पुत्र व पवनसुत या नावांनी ओळखले जाते.

भावार्थ आणि विस्तृत व्याख्या: येथे हनुमानजींची खरी ओळख स्पष्ट केली आहे. त्यांची सर्वात पहिली आणि प्रमुख ओळख ‘राम दूत’ ही आहे, जी शिकवते की त्यांच्या सर्व शक्ती आणि अस्तित्वाचा उद्देश केवळ श्रीराम सेवा आहे. ‘अतुलित बल धामा’ म्हणजे ते केवळ शक्तिशाली नाहीत, तर शक्तीचे मूळ स्रोत आहेत, ज्यांची तुलना कोणाशीही होऊ शकत नाही. ‘अंजनि-पुत्र’ हे त्यांचे मानवी आणि ‘पवनसुत’ हे त्यांचे दिव्य नाते दर्शवते, जे हे सूचित करते की ते पृथ्वी आणि आकाश या दोन्ही शक्तींचा संगम आहेत.

महाबीर बिक्रम बजरंगी ।
कुमति निवार सुमति के संगी ॥३॥

शाब्दिक अर्थ: तुम्ही महान वीर, विशेष पराक्रमी आणि वज्राप्रमाणे बलशाली शरीर असलेले आहात. तुम्ही वाईट बुद्धी (कुमती) दूर करून चांगल्या बुद्धीच्या (सुमती) लोकांची संगत करता.

भावार्थ आणि विस्तृत व्याख्या: ‘महाबीर’ आणि ‘बजरंगी’ हे शब्द त्यांच्या बाह्य शक्तीचे वर्णन करतात, पण या चौपाईचे खरे सौंदर्य दुसऱ्या ओळीत आहे. हनुमानजी केवळ बाहेरील राक्षसांचा नाश करत नाहीत, तर ते आपल्या मनातील ‘कुमती’ म्हणजे वाईट विचार, द्वेष, अहंकार यांसारख्या राक्षसांचाही नाश करतात. ते ‘सुमती के संगी’ आहेत, म्हणजेच ते भक्ताच्या बुद्धीला (मती) शुद्ध (सु) करून विवेकाच्या मार्गावर आणण्यास मदत करतात.

कंचन बरन बिराज सुबेसा ।
कानन कुंडल कुंचित केसा ॥४॥

शाब्दिक अर्थ: तुमचा रंग सोन्यासारखा तेजस्वी आहे आणि तुम्ही सुंदर वेशात विराजमान आहात. तुमच्या कानांमध्ये कुंडले शोभत आहेत आणि तुमचे केस कुरळे आहेत.

भावार्थ आणि विस्तृत व्याख्या: येथे हनुमानजींच्या दिव्य आणि तेजस्वी रूपाचे ध्यान करण्यासाठी मार्गदर्शन केले आहे. ‘कंचन बरन’ (सोन्यासारखा रंग) हे शुद्धता, दिव्यता आणि तेजाचे प्रतीक आहे. त्यांचे सौंदर्य केवळ शारीरिक नसून त्यांच्या आत असलेल्या भक्ती आणि सात्विकतेचे प्रतिबिंब आहे. या चौपाईचे पठण करताना भक्ताने त्यांच्या ह्या सुंदर आणि दिव्य रूपाची मनात कल्पना करावी, ज्यामुळे मन एकाग्र होते.

हाथ बज्र औ ध्वजा बिराजै ।
काँधे मूँज जनेऊ साजै ॥५॥

शाब्दिक अर्थ: तुमच्या हातात वज्र (गदा) आणि ध्वज विराजमान आहे. तुमच्या खांद्यावर मुंज गवताचे जानवे (यज्ञोपवीत) शोभून दिसत आहे.

भावार्थ आणि विस्तृत व्याख्या: ‘वज्र’ (गदा) हे अमर्याद शक्ती आणि दुष्टांचा नाश करण्याच्या क्षमतेचे प्रतीक आहे, तर ‘ध्वजा’ हे विजय, धर्म आणि निर्भयतेचे प्रतीक आहे. खांद्यावरील ‘जनेऊ’ हे त्यांच्या ब्रह्मचारी व्रताचे, शुद्धतेचे आणि वेदज्ञानाचे प्रतीक आहे. यातून हे दिसून येते की हनुमानजी हे केवळ एक शक्तिशाली योद्धाच नाहीत, तर ते एक विद्वान ज्ञानीसुद्धा आहेत. त्यांच्यात क्षत्रिय आणि ब्राह्मण या दोन्हीचे गुण सामावलेले आहेत.

संकर सुवन केसरीनंदन ।
तेज प्रताप महा जग बंदन ॥६॥

शाब्दिक अर्थ: तुम्ही भगवान शंकराचे अंश (शंकर सुवन) आणि केसरीचे पुत्र (केसरीनंदन) आहात. तुमच्या तेजाला आणि पराक्रमाला संपूर्ण जग वंदन करते.

भावार्थ आणि विस्तृत व्याख्या: ‘शंकर सुवन’ हे त्यांचे मूळ divino स्वरूप स्पष्ट करते. ते शिवाचे ११ वे रुद्रावतार आहेत, ज्यामुळे त्यांच्यात प्रचंड शक्ती आणि वैराग्य आहे. ‘केसरीनंदन’ म्हणून त्यांचा पार्थिव पित्याचाही आदर केला जातो. ‘महा जग बंदन’ याचा अर्थ असा की त्यांचे श्रेष्ठत्व केवळ मनुष्यच नाही, तर देव, दानव आणि संपूर्ण सृष्टी मान्य करते.

बिद्यावान गुनी अति चातुर ।
राम काज करिबे को आतुर ॥७॥

शाब्दिक अर्थ: तुम्ही अत्यंत विद्वान, गुणवान आणि अतिशय चतुर आहात. तुम्ही नेहमी प्रभू श्रीरामांची कार्ये करण्यासाठी आतुर असता.

भावार्थ आणि विस्तृत व्याख्या: ही चौपाई हनुमानजींच्या बुद्धिमत्तेवर प्रकाश टाकते. ते केवळ ‘बलाचे’ नव्हे, तर ‘बुद्धीचे’ देखील सागर आहेत. ‘बिद्यावान’, ‘गुनी’ आणि ‘चातुर’ हे शब्द त्यांची सर्व कलांमधील निपुणता दर्शवतात. पण या सर्व गुणांचा उद्देश काय? – ‘राम काज करिबे को आतुर’. हे आपल्याला शिकवते की आपल्या अंगी असलेले कोणतेही ज्ञान, गुण आणि कौशल्य हे स्वार्थासाठी नसून, एका उच्च आणि निःस्वार्थ ध्येयासाठी समर्पित असावे.

प्रभु चरित्र सुनिबे को रसिया ।
राम लखन सीता मन बसिया ॥८॥

शाब्दिक अर्थ: तुम्हाला प्रभू श्रीरामांचे चरित्र (कथा) ऐकण्यात खूप आनंद मिळतो. तुमच्या मनात श्रीराम, लक्ष्मण आणि सीतामाता वास करतात.

भावार्थ आणि विस्तृत व्याख्या: ही चौपाई हनुमानजींची कृपा मिळवण्याचे रहस्य सांगते. ते ‘प्रभू चरित्र सुनिबे को रसिया’ आहेत, म्हणजेच त्यांना रामाच्या कथा ऐकण्यात सर्वाधिक आनंद मिळतो. हे सूचित करते की ‘श्रवण भक्ती’ हा मार्ग त्यांना अत्यंत प्रिय आहे. ‘राम लखन सीता मन बसिया’ हे त्यांच्या संपूर्ण समर्पणाचे प्रतीक आहे; त्यांचे हृदय त्यांचे स्वतःचे नसून, त्यांच्या आराध्यांसाठी एक पवित्र मंदिर बनले आहे.

सूक्ष्म रूप धरि सियहिं दिखावा ।
बिकट रूप धरि लंक जरावा ॥९॥

शाब्दिक अर्थ: तुम्ही सूक्ष्म (लहान) रूप धारण करून सीतामातेला दर्शन दिले आणि नंतर विक्राळ (मोठे आणि भयंकर) रूप धारण करून लंका जाळली.

भावार्थ आणि विस्तृत व्याख्या: ही चौपाई त्यांच्या अष्टसिद्धींपैकी ‘अणिमा’ (लहान होणे) आणि ‘महिमा’ (मोठे होणे) या सिद्धी दर्शवते. यातून आपल्याला परिस्थितीनुसार योग्य भूमिका कशी घ्यावी हे शिकायला मिळते. सौम्य स्वभावाच्या सीतामातेसमोर ते नम्रपणे ‘सूक्ष्म रूपात’ गेले, तर राक्षसी लंकेसाठी ते विनाशाचे ‘विकट रूप’ बनले.

भीम रूप धरि असुर सँहारे ।
रामचंद्र के काज सँवारे ॥१०॥

शाब्दिक अर्थ: तुम्ही भीमकाय (प्रचंड) रूप धारण करून असुरांचा संहार केला आणि अशा प्रकारे प्रभू श्रीरामांची कार्ये यशस्वी केली.

भावार्थ आणि विस्तृत व्याख्या: येथे त्यांच्या शक्तीचे वर्णन पुढे चालू आहे. ‘भीम रूप’ म्हणजे केवळ मोठेच नाही, तर शत्रूंना भयभीत करणारे अत्यंत शक्तिशाली रूप. पण या शक्तीचा अंतिम उद्देश पुन्हा एकदा स्पष्ट केला आहे: ‘रामचंद्र के काज सँवारे’. हे पुन्हा एकदा अधोरेखित करते की त्यांची शक्ती कधीही आत्मप्रौढीसाठी नव्हती, तर ती नेहमी धर्म आणि प्रभूंच्या सेवेसाठी होती.

॥ चौपाई ॥ (Chaupai) 11-20

लाय सजीवन लखन जियाये ।
श्रीरघुबीर हरषि उर लाये ॥११॥

शाब्दिक अर्थ: तुम्ही संजीवनी वनस्पती आणून लक्ष्मणाचे प्राण वाचवले. हे पाहून प्रभू श्रीरामांनी अत्यंत आनंदित होऊन तुम्हाला हृदयाशी कवटाळले.

भावार्थ आणि विस्तृत व्याख्या: ही चौपाई केवळ एक घटना नाही, तर भक्तीच्या सामर्थ्याचे प्रतीक आहे. लक्ष्मणाचे प्राण वाचवण्यासाठी हनुमानाने अशक्य वाटणारे काम शक्य करून दाखवले. त्यांनी केवळ एक वनस्पती आणली नाही, तर वेळ, अंतर, शत्रू आणि संभ्रम या प्रत्येक अडथळ्यावर मात केली. याचे फळ काय मिळाले? – ‘श्रीरघुबीर हरषि उर लाये’. प्रभू श्रीरामांनी दिलेले आलिंगन हे निःस्वार्थ सेवेचे सर्वोच्च फळ आहे.

रघुपति कीन्ही बहुत बड़ाई ।
तुम मम प्रिय भरतहि सम भाई ॥१२॥

शाब्दिक अर्थ: प्रभू श्रीरामांनी तुमची खूप प्रशंसा केली आणि म्हणाले, “तुम्ही मला माझा भाऊ भरताइतकेच प्रिय आहात.”

भावार्थ आणि विस्तृत व्याख्या: ही प्रभू श्रीरामांकडून मिळालेली सर्वश्रेष्ठ पदवी आहे. भरत हे निःस्वार्थ भक्ती, त्याग आणि प्रेमाचे मूर्तिमंत उदाहरण होते. हनुमानाची तुलना भरताशी करून, श्रीरामांनी त्यांना केवळ एक ‘दास’ किंवा ‘भक्त’ न मानता, ‘भावाचे’ स्थान दिले. यातून हे शिकायला मिळते की शुद्ध आणि निःस्वार्थ भक्ती भक्ताला सर्वोच्च स्थानावर पोहोचवते.

सहस बदन तुम्हरो जस गावैं ।
अस कहि श्रीपति कंठ लगावैं ॥१३॥

शाब्दिक अर्थ: “हजार मुख असलेले शेषनाग तुमचे यशोगान गातात,” असे म्हणून प्रभू श्रीरामांनी तुम्हाला पुन्हा कंठाशी लावले.

भावार्थ आणि विस्तृत व्याख्या: जे शेषनाग संपूर्ण विश्वाचा भार वाहतात आणि सतत विष्णूची स्तुती करतात, तेदेखील हनुमानाचे गुणगान गातात. ही एक अकल्पनीय स्तुती आहे, जी हनुमानाच्या यशाला वैश्विक स्तरावर नेते. यातून हे सिद्ध होते की हनुमानाच्या भक्तीची महती मोठमोठे देवदेवताही जाणतात.

सनकादिक ब्रह्मादि मुनीसा ।
नारद सारद सहित अहीसा ॥१४॥

शाब्दिक अर्थ: सनकादी ऋषी, ब्रह्मदेव इत्यादी देव, नारद, देवी सरस्वती आणि शेषनाग… (हे सर्व तुमचे गुणगान गातात).

भावार्थ आणि विस्तृत व्याख्या: ही चौपाई हनुमानजींच्या कीर्तीचा अथांगपणा दर्शवण्यासाठी एका दिव्य यादीची सुरुवात करते. यात जगातील सर्वश्रेष्ठ ज्ञानी आणि तपस्वी (सनकादी ऋषी), सृष्टीचे निर्माते (ब्रह्मदेव), देवांचे दूत (नारद), ज्ञानाची देवी (सरस्वती – सारद) आणि विश्वाला धारण करणारे (शेषनाग – अहीसा) यांचा समावेश आहे. गोस्वामी तुलसीदास सांगतात की हे सर्व महान देव आणि ऋषीदेखील हनुमानाच्या यशाचे आणि गुणांचे वर्णन करण्याचा प्रयत्न करतात, पण ती यादी इथेच संपत नाही.

जम कुबेर दिगपाल जहाँ ते ।
कबि कोबिद कहि सके कहाँ ते ॥१५॥

शाब्दिक अर्थ: यमराज (मृत्यूचे देव), कुबेर (धनाचे देव), सर्व दिशांचे रक्षक (दिग्पाल) आणि जगातील मोठे कवी व विद्वान; हे सर्व मिळूनही तुमचे संपूर्ण वर्णन कुठे करू शकतात? (अर्थात, ते करू शकत नाहीत).

भावार्थ आणि विस्तृत व्याख्या: ही चौपाई मागील चौपाईतील यादी पूर्ण करते आणि त्यामागील भाव स्पष्ट करते. यात मृत्यूचे देव (यम), संपत्तीचे देव (कुबेर) आणि सर्व दिशांचे रक्षक (दिग्पाल) यांनाही जोडले आहे. त्यानंतर तुलसीदास concludingly म्हणतात की, जर इतके महान देव, ऋषी, आणि जगातील सर्वश्रेष्ठ कवी (कबि) व विद्वान (कोबिद) मिळूनही हनुमानाच्या कीर्तीचे संपूर्ण वर्णन करू शकत नाहीत (कहि सके कहाँ ते), तर याचा अर्थ असा की हनुमानाचे गुणगान करणे हे मानवी बुद्धी आणि शब्दांच्या पलीकडचे आहे. त्यांची कीर्ती अनंत आणि अवर्णनीय आहे.

तुम उपकार सुग्रीवहिं कीन्हा ।
राम मिलाय राज पद दीन्हा ॥१६॥

शाब्दिक अर्थ: तुम्ही सुग्रीवावर मोठा उपकार केला; त्याला श्रीरामांशी भेटवून राजपद परत मिळवून दिले.

भावार्थ आणि विस्तृत व्याख्या: ही चौपाई हनुमानाला एक आदर्श मित्र आणि मध्यस्थ म्हणून दर्शवते. त्यांनी केवळ आपल्या मित्राला, सुग्रीवाला, मदत केली नाही, तर त्याला थेट परमसत्य, म्हणजेच प्रभू श्रीरामांशी जोडले. यामुळे सुग्रीवाला केवळ त्याचे राज्यच परत मिळाले नाही, तर त्याला आध्यात्मिक मुक्तीचा मार्गही सापडला. खरा मित्र तोच, जो केवळ सांसारिक अडचणी सोडवत नाही, तर तुम्हाला ईश्वराच्या मार्गावर नेतो.

तुम्हरो मंत्र बिभीषन माना ।
लंकेस्वर भए सब जग जाना ॥१७॥

शाब्दिक अर्थ: बिभीषणाने तुमचा सल्ला (मंत्र) मानला, आणि त्यामुळे तो लंकेचा राजा झाला, हे संपूर्ण जगाला माहीत आहे.

भावार्थ आणि विस्तृत व्याख्या: हनुमानाचा सल्ला (‘मंत्र’) हा होता की अधर्माचा (रावणाचा) मार्ग सोडून धर्माच्या (श्रीरामाच्या) आश्रयाला ये. बिभीषणाने हा सल्ला मानला आणि त्याला राजपद मिळाले. यातून हे शिकायला मिळते की हनुमानजींचा सल्ला हा केवळ एक उपदेश नसून, तो जीवन बदलणारा ‘मंत्र’ आहे.

जुग सहस्र जोजन पर भानू ।
लील्यो ताहि मधुर फल जानू ॥१८॥

शाब्दिक अर्थ: हजारो योजन दूर असलेल्या सूर्याला, तुम्ही एक गोड फळ समजून गिळून टाकले होते.

भावार्थ आणि विस्तृत व्याख्या: ही चौपाई हनुमानजींच्या बालपणीची कथा सांगते, जी त्यांचे जन्मतःच असलेले दिव्य स्वरूप आणि अफाट शक्ती दर्शवते. यातून हे सिद्ध होते की ज्यांच्यासाठी शक्तिशाली सूर्यसुद्धा एका लहान फळासारखा आहे, त्यांच्यासाठी जगातील कोणतेही कार्य अशक्य नाही.

प्रभु मुद्रिका मेलि मुख माहीं ।
जलधि लाँघि गये अचरज नाहीं ॥१९॥

शाब्दिक अर्थ: प्रभू श्रीरामांची अंगठी तोंडात ठेवून तुम्ही समुद्र ओलांडून गेला, यात कोणतेही आश्चर्य नाही.

भावार्थ आणि विस्तृत व्याख्या: शंभर योजनेचा समुद्र ओलांडणे हे एक महान कार्य होते, पण तुलसीदास म्हणतात यात ‘आश्चर्य नाही’. कारण? कारण हनुमानाने ‘प्रभू मुद्रिका’ म्हणजेच श्रीरामाचे नाव आणि शक्ती स्वतःसोबत ठेवली होती. यातून हे शिकायला मिळते की जेव्हा भगवंताचे नाव सोबत असते, तेव्हा कोणताही मोठा अडथळा सहज पार करता येतो.

दुर्गम काज जगत के जेते ।
सुगम अनुग्रह तुम्हरे तेते ॥२०॥

शाब्दिक अर्थ: जगातील सर्व कठीणातील कठीण कामे, तुमच्या कृपेने सहज सोपी होऊन जातात.

भावार्थ आणि विस्तृत व्याख्या: ही चौपाई म्हणजे भक्तांसाठी एक शक्तिशाली आश्वासन आहे. ‘दुर्गम काज’ म्हणजे कोणतेही अशक्य वाटणारे कार्य, मग ते सांसारिक असो वा आध्यात्मिक. हनुमानाची कृपा (‘अनुग्रह’) ही ती किल्ली आहे, जी प्रत्येक कठीण कार्याला ‘सुगम’ (सोपे) बनवते.

॥ चौपाई ॥ (Chaupai) 21-30

राम दुआरे तुम रखवारे ।
होत न आज्ञा बिनु पैसारे ॥२१॥

शाब्दिक अर्थ: तुम्ही प्रभू श्रीरामांच्या दाराचे रक्षक आहात. तुमच्या आज्ञेशिवाय त्यांच्या दरबारात कोणालाही प्रवेश मिळत नाही.

भावार्थ आणि विस्तृत व्याख्या: ही चौपाई हनुमानाचे महत्त्व दर्शवते. ते केवळ एक भक्त नाहीत, तर ते श्रीरामांच्या कृपेपर्यंत पोहोचण्याचा ‘मार्ग’ आहेत. ‘राम दुआरे’ म्हणजे केवळ वैकुंठाचे दार नाही, तर ते भक्तीचे आणि मुक्तीचे द्वार आहे. त्यांची परवानगी (‘आज्ञा’) मिळवणे म्हणजे त्यांची कृपा प्राप्त करणे. ज्यावर हनुमानाची कृपा होते, त्यालाच श्रीरामांची कृपा प्राप्त होते.

सब सुख लहै तुम्हारी सरना ।
तुम रक्षक काहू को डर ना ॥२२॥

शाब्दिक अर्थ: जो कोणी तुमच्या आश्रयाला येतो, त्याला सर्व सुखे प्राप्त होतात. तुम्ही ज्याचे रक्षक आहात, त्याला कोणाचीही भीती उरत नाही.

भावार्थ आणि विस्तृत व्याख्या: ही चौपाई भक्ताला संपूर्ण सुरक्षेचे आश्वासन देते. ‘सब सुख’ म्हणजे केवळ भौतिक सुख नाही, तर खरी मनःशांती आणि आनंद. जेव्हा हनुमानजींसारखे ‘रक्षक’ सोबत असतात, तेव्हा ‘काहू को डर ना’ म्हणजे जीवनातील कोणत्याही प्रकारची भीती – अपयश, रोग, शत्रू किंवा मृत्यू – शिल्लक राहत नाही. ही चौपाई भक्ताच्या मनात निर्भयता निर्माण करते.

आपन तेज सम्हारो आपै ।
तीनों लोक हाँक तें काँपै ॥२३॥

शाब्दिक अर्थ: तुमचे तेज (शक्ती) केवळ तुम्हीच सांभाळू शकता. तुमच्या एका गर्जनेने (हाँक) तिन्ही लोक कापायला लागतात.

भावार्थ आणि विस्तृत व्याख्या: या चौपाईत हनुमानजींच्या असीम शक्तीचे वर्णन आहे. त्यांचे तेज इतके प्रचंड आहे की ते स्वतःशिवाय दुसरे कोणीही सहन करू शकत नाही. त्यांची गर्जना ही केवळ आवाज नाही, तर ती अधर्म आणि नकारात्मक शक्तींसाठी एक चेतावणी आहे. ही चौपाई भक्ताला आठवण करून देते की तो किती शक्तिशाली देवाच्या आश्रयाला आहे.

भूत पिसाच निकट नहिं आवै ।
महाबीर जब नाम सुनावै ॥२४॥

शाब्दिक अर्थ: जेव्हा ‘महावीर’ हनुमानाचे नाव घेतले जाते, तेव्हा भूत-पिशाच्च आणि इतर नकारात्मक शक्ती जवळही फिरकत नाहीत.

भावार्थ आणि विस्तृत व्याख्या: हे हनुमानजींच्या नावाचे सामर्थ्य आहे. केवळ त्यांच्या स्मरणाने आणि नामजपाने सर्व प्रकारच्या नकारात्मक ऊर्जा आणि वाईट शक्ती दूर पळतात. ‘भूत पिशाच’ हे केवळ बाहेरील अदृश्य शक्ती नसून, आपल्या मनातील भीती, चिंता आणि वाईट विचारांचेही प्रतीक आहेत. हनुमानजींचे नाव या सर्व आंतरिक आणि बाह्य नकारात्मकतेवर एक प्रभावी उपाय आहे.

नासै रोग हरै सब पीरा ।
जपत निरंतर हनुमत बीरा ॥२५॥

शाब्दिक अर्थ: वीर हनुमानाचे नाव निरंतर जपल्याने सर्व रोग नष्ट होतात आणि सर्व दुःख (पीडा) दूर होतात.

भावार्थ आणि विस्तृत व्याख्या: ही चौपाई शारीरिक आणि मानसिक आरोग्यासाठी एक वरदान आहे. ‘रोग’ म्हणजे शारीरिक व्याधी आणि ‘पीरा’ म्हणजे मानसिक त्रास. ‘निरंतर’ जप केल्याने, म्हणजे पूर्ण श्रद्धेने आणि नियमितपणे नामस्मरण केल्याने, व्यक्तीच्या ऊर्जेत सकारात्मक बदल होतो, ज्यामुळे रोगप्रतिकारशक्ती वाढते आणि मनःशांती मिळते.

संकट तें हनुमान छुड़ावै ।
मन क्रम बचन ध्यान जो लावै ॥२६॥

शाब्दिक अर्थ: जो कोणी मनाने, कर्माने आणि वचनाने हनुमानाचे ध्यान करतो, त्याला हनुमान सर्व संकटांपासून मुक्त करतात.

भावार्थ आणि विस्तृत व्याख्या: ही चौपाई संकटमुक्तीसाठीची अट सांगते. केवळ वरवरची भक्ती पुरेशी नाही. ‘मन’ (विचारांनी), ‘क्रम’ (कर्मांनी) आणि ‘बचन’ (शब्दांनी) – या तिन्ही स्तरांवर पूर्णपणे समर्पित होऊन जो ध्यान करतो, त्याची जबाबदारी स्वतः हनुमान घेतात. याचा अर्थ, आपली विचारसरणी, आपले कार्य आणि आपली वाणी यात एकवाक्यता आणि प्रामाणिकपणा असावा.

सब पर राम तपस्वी राजा ।
तिन के काज सकल तुम साजा ॥२७॥

शाब्दिक अर्थ: तपस्वी राजा श्रीराम हे सर्वांपेक्षा श्रेष्ठ आहेत. त्यांची सर्व अवघड कार्ये तुम्हीच यशस्वी करून दाखवली.

भावार्थ आणि विस्तृत व्याख्या: येथे श्रीरामांना ‘तपस्वी राजा’ म्हटले आहे, कारण त्यांनी राजवैभवाचा त्याग करून तपस्वी जीवन स्वीकारले. ही चौपाई पुन्हा एकदा अधोरेखित करते की हनुमानाने केलेली सर्व महान कार्ये, जसे की समुद्र ओलांडणे, लंका जाळणे, संजीवनी आणणे – ही सर्व त्यांनी श्रीरामांसाठी केली. यातून निःस्वार्थ सेवेचा आदर्श दिसून येतो.

और मनोरथ जो कोई लावै ।
सोइ अमित जीवन फल पावै ॥२८॥

शाब्दिक अर्थ: तुमच्याकडे जो कोणी इतर कोणत्याही इच्छा (मनोरथ) घेऊन येतो, त्याला जीवनातील तो सर्वोच्च आणि अमर्याद फळ (मोक्ष) प्राप्त होतो.

भावार्थ आणि विस्तृत व्याख्या: लोक हनुमानजींकडे अनेक सांसारिक इच्छा घेऊन येतात, आणि त्या पूर्णही होतात. पण ही चौपाई सांगते की हनुमानजी भक्ताला त्याहीपलीकडे नेतात. ते भक्ताच्या इच्छेचे रूपांतर अशा प्रकारे करतात की त्याला ‘अमित जीवन फल’ म्हणजेच कधीही न संपणारे फळ – मुक्ती किंवा भगवंताची प्राप्ती – होते. ते भक्ताला त्याच्या मागणीपेक्षा खूप जास्त देतात.

चारों जुग परताप तुम्हारा ।
है परसिद्ध जगत उजियारा ॥२९॥

शाब्दिक अर्थ: चारही युगांमध्ये (सत्ययुग, त्रेतायुग, द्वापरयुग आणि कलियुग) तुमचा प्रभाव (प्रताप) कायम आहे. तुमची कीर्ती संपूर्ण जगात प्रकाशमान आहे.

भावार्थ आणि विस्तृत व्याख्या: ही चौपाई हनुमानजींच्या चिरंजीवी असण्याचे प्रमाण आहे. ते काळाच्या पलीकडे आहेत. त्यांचा प्रभाव आणि शक्ती कोणत्याही एका युगापुरती मर्यादित नाही, तर ते प्रत्येक युगात आपल्या भक्तांचे रक्षण करण्यासाठी उपस्थित असतात. ‘जगत उजियारा’ म्हणजे त्यांची कीर्ती जगाला अज्ञानाच्या अंधारातून प्रकाशाकडे नेणारी आहे.

साधु-संत के तुम रखवारे ।
असुर निकंदन राम दुलारे ॥३०॥

शाब्दिक अर्थ: तुम्ही साधू-संतांचे रक्षण करणारे आहात, असुरांचा (राक्षसांचा) विनाश करणारे आहात आणि प्रभू श्रीरामांचे अत्यंत प्रिय आहात.

भावार्थ आणि विस्तृत व्याख्या: या एका चौपाईत हनुमानाचे तीन मुख्य पैलू सांगितले आहेत: १. रखवारे (रक्षक): ते सज्जन आणि सत्पुरुषांचे रक्षण करतात. २. निकंदन (विनाशक): ते दुष्ट आणि आसुरी शक्तींचा नाश करतात. ३. राम दुलारे (प्रभूंचे प्रिय): त्यांची सर्व कार्ये श्रीरामांना प्रसन्न करण्यासाठी असतात. ही चौपाई त्यांचे संपूर्ण चरित्र थोडक्यात सांगते.

॥ चौपाई ॥ (Chaupai) 31-40

अष्ट सिद्घि नौ निधि के दाता ।
अस बर दीन जानकी माता ॥३१॥

शाब्दिक अर्थ: तुम्हाला माता जानकीने (सीता) असा वर दिला आहे की, तुम्ही भक्तांना आठ प्रकारच्या सिद्धी आणि नऊ प्रकारच्या निधी (संपत्ती) देऊ शकता.

भावार्थ आणि विस्तृत व्याख्या: ही चौपाई हनुमानाला मिळालेल्या एका अद्वितीय वरदानाचा उल्लेख करते. अष्टसिद्धी (अणिमा, महिमा इत्यादी) या योगिक शक्ती आहेत आणि नऊ निधी (पद्म, महापद्म इत्यादी) या कुबेराच्या संपत्ती आहेत. सीतामातेने त्यांना या शक्तींचे ‘दाता’ बनवले आहे. याचा अर्थ, हनुमानजी स्वतः या शक्तींचे मालक तर आहेतच, पण ते आपल्या खऱ्या भक्तांनाही या शक्ती प्रदान करू शकतात. यातून त्यांच्यातील करुणेचा आणि उदारपणाचा गुण दिसून येतो.

राम रसायन तुम्हरे पासा ।
सदा रहो रघुपति के दासा ॥३२॥

शाब्दिक अर्थ: तुमच्याजवळ ‘राम-नाम’ नावाचे दिव्य रसायन आहे. तुम्ही सदैव प्रभू श्रीरामांचे दास बनून राहता.

भावार्थ आणि विस्तृत व्याख्या: ‘राम रसायन’ म्हणजे श्रीरामांच्या नावाचे ते दिव्य औषध, जे जन्म-मृत्यूच्या फेऱ्यातून आणि सर्व दुःखांतून मुक्त करते. हे रसायन हनुमानजींकडे आहे. पण इतकी मोठी शक्ती असूनही, ते स्वतःला ‘रघुपति के दासा’ म्हणवतात. ‘दास’ असणे हे त्यांच्यासाठी बंधन नसून, ते त्यांचे सर्वात मोठे वैभव आणि आनंद आहे. हे आपल्याला शिकवते की खरी महानता विनम्रतेत आणि सेवेत आहे.

तुम्हरे भजन राम को पावै ।
जनम-जनम के दुख बिसरावै ॥३३॥

शाब्दिक अर्थ: तुमचे भजन केल्याने प्रभू श्रीराम प्राप्त होतात आणि जन्म-जन्मांतरीची सर्व दुःखे नाहीशी होतात.

भावार्थ आणि विस्तृत व्याख्या: ही चौपाई हनुमानाच्या भक्तीचा महिमा सांगते. हनुमानजींची भक्ती करणे म्हणजे श्रीरामांपर्यंत पोहोचण्याचा सर्वात सोपा आणि निश्चित मार्ग आहे. जेव्हा भक्त हनुमानाचे भजन करतो, तेव्हा ते त्याला केवळ सांसारिक दुःखांपासून मुक्त करत नाहीत, तर त्याला जन्म-मरणाच्या चक्रातून सोडवून श्रीरामांच्या चरणी स्थान देतात.

अंत काल रघुबर पुर जाई ।
जहाँ जन्म हरि-भक्त कहाई ॥३४॥

शाब्दिक अर्थ: (तुमचा भक्त) आयुष्याच्या शेवटी श्रीरामांच्या धामात (साकेत/वैकुंठ) जातो आणि तिथे जन्म घेतल्यास तो ‘हरी-भक्त’ म्हणूनच ओळखला जातो.

भावार्थ आणि विस्तृत व्याख्या: ही चौपाई मोक्षाची हमी देते. हनुमानाचा भक्त मृत्यूनंतर श्रीरामांच्या दिव्य लोकात जातो, जिथे दुःख नाही. आणि जर त्याला पुन्हा जन्म घ्यावा लागलाच, तर तो सामान्य जीव म्हणून जन्माला येत नाही, तर तो ‘हरी-भक्त’ म्हणूनच जन्माला येतो, जेणेकरून त्याचा आध्यात्मिक प्रवास पुढे चालू राहील.

और देवता चित्त न धरई ।
हनुमत सेइ सर्ब सुख करई ॥३५॥

शाब्दिक अर्थ: दुसऱ्या कोणत्याही देवतेचे ध्यान करण्याची गरज नाही; केवळ हनुमानाची सेवा केल्यानेच सर्व सुखे प्राप्त होतात.

भावार्थ आणि विस्तृत व्याख्या: याचा अर्थ इतर देवतांचा अनादर करणे असा नाही. याचा भावार्थ असा आहे की हनुमानाची भक्ती इतकी परिपूर्ण आहे की, त्या एकाच भक्तीत सर्व देवतांची पूजा सामावलेली आहे. हनुमानजी स्वतः श्रीरामांचे भक्त आहेत आणि शिवशंकराचे अंश आहेत, त्यामुळे त्यांची सेवा केल्याने भक्ताला सर्व देवतांचा आशीर्वाद आपोआप प्राप्त होतो.

संकट कटै मिटै सब पीरा ।
जो सुमिरै हनुमत बलबीरा ॥३६॥

शाब्दिक अर्थ: जो कोणी बलवीर हनुमानाचे स्मरण करतो, त्याचे सर्व संकट कापले जातात आणि सर्व दुःख-पीडा मिटून जातात.

भावार्थ आणि विस्तृत व्याख्या: ही चालीसाची एक अत्यंत शक्तिशाली आणि फलदायी चौपाई आहे. ‘संकट कटै’ म्हणजे अचानक आलेली आपत्ती दूर होते आणि ‘मिटै सब पीरा’ म्हणजे दीर्घकाळ चालणारे दुःख नाहीसे होते. हनुमानाचे केवळ स्मरण (‘सुमिरन’) करणे हे इतके प्रभावी आहे की ते जीवनातील प्रत्येक त्रासावर रामबाण उपाय ठरते.

जै जै जै हनुमान गोसाईं ।
कृपा करहु गुरुदेव की नाईं ॥३७॥

शाब्दिक अर्थ: हे गोस्वामी हनुमान, तुमचा जयजयकार असो! कृपा करून आमच्यावर एका गुरुदेवाप्रमाणे कृपा करा.

भावार्थ आणि विस्तृत व्याख्या: येथे भक्ताने हनुमानाला ‘गोसाईं’ (इंद्रियांवर विजय मिळवणारे) आणि ‘गुरुदेव’ म्हटले आहे. तो केवळ शक्तीची नाही, तर ज्ञानाची आणि मार्गदर्शनाची याचना करत आहे. ज्याप्रमाणे गुरु आपल्या शिष्याला अज्ञानाच्या अंधारातून बाहेर काढतो, त्याचप्रमाणे हनुमानजींनी आपल्याला योग्य मार्ग दाखवावा, अशी ही प्रार्थना आहे.

जो सत बार पाठ कर कोई ।
छूटहि बंदि महा सुख होई ॥३८॥

शाब्दिक अर्थ: जो कोणी या चालीसाचा शंभर वेळा पाठ करतो, तो सर्व बंधनांतून मुक्त होतो आणि त्याला महान सुख प्राप्त होते.

भावार्थ आणि विस्तृत व्याख्या: ‘सत बार’ (शंभर वेळा) पठण करणे हे एक अनुष्ठान आहे, जे तीव्र श्रद्धा आणि दृढनिश्चय दर्शवते. ‘बंदि’ म्हणजे केवळ तुरुंगवास नाही, तर रोग, कर्ज, दुःख आणि जन्म-मृत्यूचे बंधन. या सर्व बंधनांतून मुक्त होऊन ‘महा सुख’ म्हणजे मोक्षाचा आनंद प्राप्त होतो.

जो यह पढ़ै हनुमान चालीसा ।
होय सिद्धि साखी गौरीसा ॥३९॥

शाब्दिक अर्थ: जो कोणी ही हनुमान चालीसा वाचतो, त्याला निश्चितच सिद्धी प्राप्त होते. याचे साक्षी स्वतः भगवान शिव (गौरीशंकर) आहेत.

भावार्थ आणि विस्तृत व्याख्या: ही चालीसाच्या फळाची अंतिम हमी आहे. आणि ही हमी कोणी दिली आहे? – स्वतः ‘गौरीसा’ म्हणजेच भगवान शिव. हनुमानजी हे शिवाचेच अवतार असल्याने, शिव स्वतः या चालीसाच्या प्रभावाचे साक्षीदार आहेत. यापेक्षा मोठा विश्वास असूच शकत नाही.

तुलसीदास सदा हरि चेरा ।
कीजै नाथ हृदय महँ डेरा ॥४०॥

शाब्दिक अर्थ: तुलसीदास म्हणतात, “मी तर सदैव श्रीहरीचा दास आहे. हे नाथ (स्वामी हनुमान), कृपा करून तुम्ही माझ्या हृदयात कायमचे वास्तव्य करा.”

भावार्थ आणि विस्तृत व्याख्या: ही चालीसाची शेवटची चौपाई आहे, ज्यात गोस्वामी तुलसीदास संपूर्ण मानवजातीच्या वतीने प्रार्थना करत आहेत. ते सर्व सिद्धी, निधी, सुख मागून झाल्यावर शेवटी सर्वात महत्त्वाची गोष्ट मागतात – ‘कीजै नाथ हृदय महँ डेरा’. म्हणजेच, ईश्वराने आपल्या हृदयात वास करावा, यापेक्षा मोठे सुख नाही.

॥ दोहा ॥ (Final Doha)

पवनतनय संकट हरन, मंगल मूरति रूप ।
राम लखन सीता सहित, हृदय बसहु सुर भूप ॥

शाब्दिक अर्थ: हे पवनपुत्र, सर्व संकटांचे हरण करणारे, मंगलमय मूर्ती असलेले, देवांचे स्वामी! तुम्ही श्रीराम, लक्ष्मण आणि सीतामाता यांच्यासहित माझ्या हृदयात वास करा.

भावार्थ आणि विस्तृत व्याख्या: चालीसाच्या शेवटी, भक्त पुन्हा एकदा हनुमानाच्या ‘संकट हरन’ आणि ‘मंगल मूरति’ रूपाचे स्मरण करतो. आणि शेवटी तो प्रार्थना करतो की, हनुमानाने एकट्याने नाही, तर आपल्या आराध्यांसोबत – श्रीराम, लक्ष्मण आणि सीता यांच्यासहित – येऊन हृदयात वास करावा. ही भक्तीची सर्वोच्च अवस्था आहे, जिथे भक्ताला केवळ देवच नको, तर देवाचा संपूर्ण परिवार आपल्या हृदयात हवा असतो.

॥ जय-घोष ॥

बोलो ..
॥ सियावर रामचंद्र की जय ॥
॥ पवनसुत हनुमान की जय ॥
॥ उमापति महादेव की जय ॥
॥ वृंदावन कृष्ण चंद्र की जय ॥
॥ बोलो भाई सब संतन की जय ॥
॥ इति ॥

🙏🙏🙏