📜
શ્રી હનુમાન ચાલીસા – ગુજરાતી અર્થ સહિત
(Hanuman Chalisa Meaning in Gujarati: Detailed Explanation)

હનુમાન ચાલીસાનો પાઠ તો આપણે સૌ કરીએ છીએ, પણ શું આપણે તેના દરેક શબ્દમાં છુપાયેલી શક્તિને જાણીએ છીએ? દરેક ચોપાઈમાં એક ઊંડું રહસ્ય અને જીવનનો એક મહત્વપૂર્ણ પાઠ છુપાયેલો છે.

અહીં અમે દરેક દોહા અને ચોપાઈનો ગુજરાતીમાં અર્થ (Hanuman Chalisa Meaning in Gujarati) સરળ ભાષામાં સમજાવ્યો છે, જેથી આપ બજરંગબલીની મહિમાને વધુ ઊંડાણથી સમજીને તેમની કૃપા મેળવી શકો. ચાલો, આ દિવ્ય જ્ઞાનને સમજીએ જેથી તમારો પાઠ માત્ર શબ્દોનો ઉચ્ચાર ન રહેતા, એક શક્તિશાળી અને ઊંડી પ્રાર્થના બની જાય.

જો આપ તેનો અર્થ સમજીને પાઠ કરશો, તો તમને ભક્તિની સાથે જ્ઞાન અને શક્તિનો પણ અનુભવ થશે, અને હનુમાન ચાલીસા આપના હૃદયમાં ઊંડે સુધી ઉતરી જશે. 🙏🙏🙏

॥ दोहा ॥ (Doha)

શ્રી ગુરૂ ચરન સરોજ રજ, નિજ મન મુકુરૂ સુધારિ ।
બરનઉં રઘુબર બિમલ જસુ, જો દાયકુ ફલ ચારિ ॥

અર્થ (Meaning):
આ પ્રથમ દોહામાં, ભક્ત સૌ પ્રથમ પોતાના ગુરુ પ્રત્યે વિનમ્રતા પ્રગટ કરે છે. તે કહે છે, “હું મારા ગુરુના ચરણ-કમળોની ધૂળથી મારા મન રૂપી દર્પણને સાફ કરું છું.” આ માત્ર એક અભિવાદન નથી, પરંતુ અહંકારના ત્યાગનું પ્રતીક છે, કારણ કે એક સ્વચ્છ અને નિર્મળ મન જ ઈશ્વરની મહિમાને યથાર્થ રીતે સમજી શકે છે. ત્યારપછી તે કહે છે કે હું શ્રી રામના તે નિર્મળ યશનું વર્ણન કરું છું, જે જીવનના ચારેય ફળ – ધર્મ, અર્થ, કામ અને મોક્ષ – ને આપનાર છે.

બુદ્ધિહીન તનુ જાનકે, સુમિરૌં પવન કુમાર ।
બલ બુદ્ધિ વિદ્યા દેહુ મોહિં, હરહુ કલેશ વિકાર ॥

અર્થ (Meaning):
આ દોહામાં, ભક્ત સીધા હનુમાનજીને પ્રાર્થના કરે છે અને પોતાની જાતને તેમની સમક્ષ સમર્પિત કરે છે. તે પોતાને ‘બુદ્ધિહીન’ માનીને, પોતાની મર્યાદાઓનો સ્વીકાર કરીને પવનપુત્રનું સ્મરણ કરે છે. તે તેમની પાસે ત્રણ મુખ્ય વસ્તુઓ માંગે છે: બળ (શારીરિક અને માનસિક શક્તિ), બુદ્ધિ (સાચા-ખોટાનો નિર્ણય લેવાની ક્ષમતા) અને વિદ્યા (આધ્યાત્મિક જ્ઞાન અને વિવેક). આ સાથે જ તે પોતાના બધા ‘કલેશ’ (દુઃખ) અને ‘વિકાર’ (મનની અશુદ્ધિઓ જેવી કે કામ, ક્રોધ, લોભ, મોહ) ને દૂર કરવાની વિનંતી કરે છે.

॥ ચૌપાઈ ॥ (Chaupai) 1-10

જય હનુમાન જ્ઞાન ગુન સાગર ।
જય કપીસ તિહું લોક ઉજાગર ॥ 1 ॥

અર્થ (Meaning):
અહીંથી હનુમાનજીના અનંત ગુણોનું ગાન શરૂ થાય છે. હે હનુમાન, આપની જય હો! આપ જ્ઞાન અને ગુણોના એવા સાગર છો, જેની કોઈ સીમા નથી અને જેનું તળિયું પામી શકાતું નથી. હે કપીશ (વાનરોના સ્વામી), આપની જય હો! આપનો પ્રકાશ અને કીર્તિ સ્વર્ગ, પૃથ્વી અને પાતાળ, એમ ત્રણેય લોકોમાં ફેલાયેલી છે. આ ચોપાઈ હનુમાનજીની અનંત બુદ્ધિ અને સાર્વત્રિક મહિમાને નમન કરે છે.

રામદૂત અતુલિત બલ ધામા ।
અંજનિ પુત્ર પવન સુત નામા ॥ 2 ॥

અર્થ (Meaning):
આ પદમાં હનુમાનજીનો મુખ્ય પરિચય આપવામાં આવ્યો છે, જે તેમના અસ્તિત્વના આધારસ્તંભ છે. આપ શ્રી રામના દૂત છો અને ‘અતુલિત બલ ધામા’ છો, એટલે કે આપ અમર્યાદિત શક્તિના ભંડાર છો, જેની શક્તિની કોઈ તુલના થઈ શકે નહીં. જગત આપને ‘અંજની-પુત્ર’ (માતા અંજનીના પુત્ર) અને ‘પવનસુત’ (પવનદેવના પુત્ર) ના પવિત્ર નામથી ઓળખે છે. આ નામો તેમના દિવ્ય વંશ અને તેમની વાયુ જેવી તીવ્ર ગતિ અને શક્તિનું સ્મરણ કરાવે છે.

મહાવીર વિક્રમ બજરંગી ।
કુમતિ નિવાર સુમતિ કે સંગી ॥ 3 ॥

અર્થ (Meaning):
આપ મહાન વીર છો, જેમની પાસે અદ્ભુત પરાક્રમ છે અને જેમનું શરીર વજ્ર જેવું કઠોર છે, તેથી આપ ‘બજરંગી’ કહેવાયા. આપનું મુખ્ય કાર્ય ભક્તોના મનમાંથી ‘કુમતિ’ એટલે કે ખરાબ બુદ્ધિ અને નકારાત્મક વિચારોને દૂર કરવાનું છે. સાથે જ, આપ ‘સુમતિ’ એટલે કે સારી બુદ્ધિ અને સકારાત્મક વિચારોના સાથી બનીને, ભક્તોને સાચા માર્ગે દોરો છો.

કંચન બરન વિરાજ સુવેસા ।
કાનન કુંડલ કુંચિત કેસા ॥ 4 ॥

અર્થ (Meaning):
આપના શરીરનો રંગ ‘કંચન’ એટલે કે તપાવેલા સુવર્ણ જેવો તેજસ્વી છે અને આપે સુંદર વસ્ત્રો ધારણ કર્યા છે, જે આપના દિવ્ય સ્વરૂપને શોભાવે છે. આપના કાનોમાં કુંડળ ઝળહળી રહ્યા છે અને આપના વાળ ‘કુંચિત’ એટલે કે સહેજ વાંકડિયા અને ઘુંઘરાળા છે. આ વર્ણન હનુમાનજીના અત્યંત સુંદર અને પ્રભાવશાળી સ્વરૂપનું ચિત્રણ કરે છે.

હાથ બજ્ર ઔર ધ્વજા બિરાજૈ ।
કાંધે મૂંજ જનેઊ સાજૈ ॥ 5 ॥

અર્થ (Meaning):
આપના એક હાથમાં ‘બજ્ર’ એટલે કે ગદા અને બીજા હાથમાં ધર્મની વિજયનો પ્રતીક ‘ધ્વજા’ બિરાજમાન છે. આ બન્ને શક્તિ અને વિજયનું સૂચક છે. આપના ખભા પર મુંજ ઘાસમાંથી બનેલી જનોઈ શોભી રહી છે, જે આપના બ્રહ્મચર્ય, પવિત્રતા અને વૈદિક જ્ઞાનનું પ્રતીક છે.

શંકર સુવન કેસરી નંદન ।
તેજ પ્રતાપ મહા જગ બંદન ॥ 6 ॥

અર્થ (Meaning):
આપ ભગવાન શિવના ‘સુવન’ એટલે કે અંશાવતાર છો અને વાનરરાજ કેસરીના પુત્ર હોવાથી ‘કેસરી નંદન’ તરીકે પણ ઓળખાઓ છો. આપનું તેજ અને પ્રતાપ એટલો મહાન છે કે સમગ્ર જગત (‘મહા જગ’) આપની વંદના કરે છે. આ ચોપાઈ આપના દિવ્ય ઉત્પત્તિ અને સાર્વભૌમિક પ્રભાવને દર્શાવે છે.

વિદ્યાવાન ગુની અતિ ચાતુર ।
રામ કાજ કરિબે કો આતુર ॥ 7 ॥

અર્થ (Meaning):
આપ માત્ર શક્તિશાળી જ નથી, પરંતુ અત્યંત વિદ્વાન, સર્વ ગુણોથી સંપન્ન અને ખૂબ જ ચતુર પણ છો. આપની બુદ્ધિ અને કુશળતા અપ્રતિમ છે. આપના આ બધા જ્ઞાન અને ગુણોનો એકમાત્ર ઉદ્દેશ્ય ભગવાન શ્રી રામના કાર્યોને પૂર્ણ કરવાનો છે, જેના માટે આપ હંમેશા ‘આતુર’ એટલે કે તત્પર રહો છો.

પ્રભુ ચરિત્ર સુનિબે કો રસિયા ।
રામ લખન સીતા મન બસિયા ॥ 8 ॥

અર્થ (Meaning):
આપને ભગવાન શ્રી રામના ચરિત્ર અને લીલાઓ સાંભળવામાં અનહદ આનંદ (‘રસ’) આવે છે; આપ તે કથાના સાચા રસિક છો. આ જ કારણ છે કે આપના હૃદયમાં સદૈવ પ્રભુ રામ, માતા સીતા અને ભાઈ લક્ષ્મણ નિવાસ કરે છે. આ ભક્તિની પરાકાષ્ઠા છે, જ્યાં ભક્ત અને ભગવાન એકાકાર થઈ જાય છે.

સૂક્ષ્મ રૂપ ધરિ સિયહિં દિખાવા ।
વિકટ રૂપ ધરિ લંક જલાવા ॥ 9 ॥

અર્થ (Meaning):
આપે પોતાની યોગ સિદ્ધિઓનો અદ્ભુત પરિચય આપ્યો છે. જ્યારે માતા સીતાને મળવાનું હતું, ત્યારે આપે અત્યંત ‘સૂક્ષ્મ’ એટલે કે નાનું રૂપ ધારણ કર્યું જેથી કોઈ રાક્ષસ આપને જોઈ ન શકે. પરંતુ એ જ લંકાને ભસ્મ કરતી વખતે, આપે ‘વિકટ’ એટલે કે ભયાનક અને વિશાળ રૂપ ધારણ કર્યું, જે શત્રુઓમાં ભય ઉત્પન્ન કરનારું હતું.

ભીમ રૂપ ધરિ અસુર સંહારે ।
રામચંદ્ર કે કાજ સંવારે ॥ 10 ॥

અર્થ (Meaning):
લંકાના યુદ્ધમાં, આપે ‘ભીમ’ એટલે કે અત્યંત મહાકાય અને ભયાનક રૂપ ધારણ કરીને અસંખ્ય અસુરોનો સંહાર કર્યો. આ રીતે આપે ભગવાન રામચંદ્ર દ્વારા સોંપાયેલા તમામ કાર્યોને કુશળતાપૂર્વક પૂર્ણ કર્યા અને ધર્મની સ્થાપનામાં મદદ કરી. આપની શક્તિ હંમેશા દૈવી હેતુઓ માટે જ વપરાય છે.

॥ ચૌપાઈ ॥ (Chaupai) 11-20

લાય સંજીવન લખન જિયાયે ।
શ્રી રઘુબીર હરષિ ઉર લાયે ॥ 11 ॥

અર્થ (Meaning):
જ્યારે યુદ્ધમાં લક્ષ્મણજી મેઘનાદના શક્તિશાળી પ્રહારથી મૂર્છિત થઈ ગયા, ત્યારે આપે હિમાલયમાંથી સંજીવની બુટ્ટી લાવીને તેમના પ્રાણ બચાવ્યા. આ અદ્ભુત અને અશક્ય લાગતા કાર્યને પૂર્ણ થતું જોઈને, ભગવાન શ્રી રામ અત્યંત હર્ષિત થયા. તેમણે ભાવવિભોર થઈને આપને પોતાના હૃદય સરસા ચાંપ્યા અને ગાઢ આલિંગન આપ્યું, જે આપના પ્રત્યેના તેમના ઊંડા સ્નેહ અને કૃતજ્ઞતાનું પ્રતિક હતું.

રઘુપતિ કીન્હીં બહુત બડ઼ાઈ ।
તુમ મમ પ્રિય ભરતહિ સમ ભાઈ ॥ 12 ॥

અર્થ (Meaning):
લક્ષ્મણજીના પ્રાણ બચાવ્યા પછી, રઘુપતિ શ્રી રામે આપની ખૂબ પ્રશંસા કરી અને આપનું મહત્વ સમજાવતા કહ્યું, “હે હનુમાન! તું મને મારા ભાઈ ભરત જેટલો જ પ્રિય છે.” ભગવાન રામ માટે ભરતનું સ્થાન સર્વોચ્ચ હતું, અને તે સ્થાન તેમણે આપને આપ્યું. આ શબ્દો એ કોઈ સામાન્ય પ્રશંસા નહોતી, પણ આપની નિઃસ્વાર્થ સેવા અને ભક્તિની સર્વોચ્ચ સ્વીકૃતિ હતી.

સહસ્ર બદન તુમ્હારો જસ ગાવૈં ।
અસ કહિ શ્રીપતિ કંઠ લગાવૈં ॥ 13 ॥

અર્થ (Meaning):
ભગવાન રામે આગળ કહ્યું કે, “શેષનાગ પોતાના હજાર મુખોથી તમારા યશનું ગાન કરે છે.” આમ કહીને, લક્ષ્મીપતિ શ્રી રામે ફરીથી આપને પોતાના ગળે લગાવી લીધા. આ પંક્તિ દર્શાવે છે કે આપની કીર્તિ એટલી મહાન છે કે તેનું સંપૂર્ણ વર્ણન કરવું સામાન્ય મનુષ્ય માટે તો અશક્ય છે, સ્વયં શેષનાગ પણ નિરંતર તેનું ગાન કરે છે.

સનકાદિક બ્રહ્માદિ મુનિસા ।
નારદ સારદ સહિત અહીસા ॥ 14 ॥

અર્થ (Meaning):
આપના યશનું ગાન માત્ર શેષનાગ જ નહીં, પરંતુ સનક, સનંદન, સનાતન અને સનત્કુમાર જેવા મહાન ઋષિઓ; બ્રહ્માજી જેવા દેવતાઓ; અને અન્ય શ્રેષ્ઠ મુનિઓ પણ કરે છે. એટલું જ નહીં, દેવર્ષિ નારદ, જ્ઞાનની દેવી માઁ શારદા (સરસ્વતી) અને શેષનાગ સહિત સૌ આપની કીર્તિનું ગાન કરે છે. આ દર્શાવે છે કે દેવલોક અને ઋષિલોકમાં પણ આપનું સ્થાન અત્યંત ઉચ્ચ છે.

જમ કુબેર દિક્પાલ જહાં તે ।
કવિ કોવિદ કહિ સકે કહાં તે ॥ 15 ॥

અર્થ (Meaning):
જ્યારે યમરાજ (મૃત્યુના દેવ), કુબેર (ધન-સંપત્તિના દેવ) અને દસેય દિશાઓના રક્ષક એવા દિક્પાલ જેવા સમર્થ દેવતાઓ પણ આપના યશનું સંપૂર્ણ વર્ણન કરી શકતા નથી, તો પછી સંસારના સામાન્ય કવિઓ અને વિદ્વાનોની શું ક્ષમતા છે કે તેઓ આપના ગુણોનું વર્ણન કરી શકે? આપની મહિમા અવર્ણનીય અને બુદ્ધિથી પર છે.

તુમ ઉપકાર સુગ્રીવહિં કીન્હાં ।
રામ મિલાય રાજ પદ દીન્હાં ॥ 16 ॥

અર્થ (Meaning):
આપે વાનરરાજ સુગ્રીવ પર મોટો ઉપકાર કર્યો હતો. આપે જ તેમને ભગવાન શ્રી રામ સાથે મૈત્રી કરાવી, જેના ફળસ્વરૂપે સુગ્રીવને તેમના ભાઈ વાલીના અત્યાચારથી મુક્તિ મળી. એટલું જ નહીં, આપે તેમને કિષ્કિંધાનું રાજપદ પાછું અપાવ્યું અને તેમનું સન્માન પુનઃસ્થાપિત કર્યું.

તુમ્હરો મંત્ર વિભીષણ માના ।
લંકેશ્વર ભયે સબ જગ જાના ॥ 17 ॥

અર્થ (Meaning):
આપની સલાહ અને મંત્રણાને રાવણના ભાઈ વિભીષણે સ્વીકારી અને તેઓ ભગવાન રામની શરણમાં આવ્યા. પરિણામે, રાવણના વધ પછી તેઓ લંકાના રાજા બન્યા, એ વાત આખું જગત જાણે છે. આ દર્શાવે છે કે આપની સલાહને અનુસરનાર વ્યક્તિ ભયમુક્ત થઈને ઉચ્ચ પદ પ્રાપ્ત કરે છે.

જુગ સહસ્ત્ર યોજન પર ભાનુ ।
લીલ્યો તાહિ મધુર ફલ જાનુ ॥ 18 ॥

અર્થ (Meaning):
હે હનુમાનજી, આપે બાળપણમાં હજારો યુગ અને યોજન દૂર રહેલા સૂર્યને એક મીઠું ફળ સમજીને ગળી લીધો હતો. આ ઘટના આપની બાળપણની અસીમ શક્તિ અને નિર્દોષતાનું પ્રતિક છે. આ એક જ કાર્યથી આપની દિવ્ય શક્તિનો પરિચય સમગ્ર બ્રહ્માંડને થઈ ગયો હતો.

પ્રભુ મુદ્રિકા મેલિ મુખ માહીં ।
જલધિ લાંધી ગયે અચરજ નાહીં ॥ 19 ॥

અર્થ (Meaning):
જ્યારે આપ માતા સીતાની શોધમાં સમુદ્ર પાર કરી રહ્યા હતા, ત્યારે આપે ભગવાન રામ દ્વારા અપાયેલી વીંટી (મુદ્રિકા) પોતાના મુખમાં રાખી હતી. જેમના નામ માત્રથી સંસાર સાગર પાર કરી શકાય છે, તે પ્રભુની વીંટી મુખમાં રાખીને આપે વિશાળ સમુદ્રને લાંઘી લીધો, તેમાં કોઈ આશ્ચર્યની વાત નથી. આ આપની સ્વામી-ભક્તિનું ઉત્તમ ઉદાહરણ છે.

દુર્ગમ કાજ જગત કે જેતે ।
સુગમ અનુગ્રહ તુમ્હરે તેતે ॥ 20 ॥

અર્થ (Meaning):
આ સંસારમાં જેટલા પણ ‘દુર્ગમ’ એટલે કે અત્યંત કઠિન અને અશક્ય લાગતા કાર્યો છે, તે બધા જ આપની ‘અનુગ્રહ’ એટલે કે કૃપાથી ‘સુગમ’ એટલે કે અત્યંત સરળ બની જાય છે. આપના ભક્ત માટે કોઈ પણ કાર્ય અશક્ય રહેતું નથી. આપની કૃપા દરેક મુશ્કેલીને સરળતામાં પરિવર્તિત કરી દે છે.

॥ ચૌપાઈ ॥ (Chaupai) 21-30

રામ દુઆરે તુમ રખવારે ।
હોત ન આજ્ઞા બિનુ પૈસારે ॥ 21 ॥

અર્થ (Meaning):
આપ ભગવાન શ્રી રામના દરબારના દ્વારપાળ અને રક્ષક છો. આપની આજ્ઞા કે પરવાનગી વિના કોઈ પણ તેમના દરબારમાં પ્રવેશ કરી શકતું નથી. આનો ગૂઢ અર્થ એ છે કે ભગવાન રામની કૃપા પ્રાપ્ત કરવા માટે સૌ પ્રથમ આપની કૃપા મેળવવી અનિવાર્ય છે. આપની પ્રસન્નતા વિના રામ-ભક્તિનો માર્ગ ખુલી શકતો નથી.

સબ સુખ લહૈ તુમ્હારી સરના ।
તુમ રક્ષક કાહુ કો ડરના ॥ 22 ॥

અર્થ (Meaning):
જે કોઈ વ્યક્તિ આપના શરણમાં આવે છે, તેને જીવનના સર્વ સુખોની પ્રાપ્તિ થાય છે અને તે અભય બની જાય છે. હે હનુમાનજી, જ્યારે આપ સ્વયં રક્ષક હો, તો પછી આપના ભક્તને કોઈ પણ પ્રકારનો ભય કે ડર કેવી રીતે રહી શકે? આપની શરણાગતિ ભક્તોને ભૌતિક અને આધ્યાત્મિક, બંને પ્રકારના ભયથી મુક્ત કરે છે.

આપન તેજ સમ્હારૌ આપે ।
તીનો લોક હાંક તે કાંપે ॥ 23 ॥

અર્થ (Meaning):
આપનામાં એટલું બધું તેજ અને શક્તિ સમાયેલી છે કે તેને ફક્ત આપ જ સંભાળી શકો છો. અન્ય કોઈમાં એટલી ક્ષમતા નથી કે તે આપના તેજને સહન કરી શકે. જ્યારે આપ ગર્જના કરો છો, ત્યારે આપની એક જ હુંકારથી સ્વર્ગ, પૃથ્વી અને પાતાળ, એમ ત્રણેય લોક ભયથી કાંપવા લાગે છે.

ભુત પિશાચ નિકટ નહિં આવૈ ।
મહાવીર જબ નામ સુનાવૈ ॥ 24 ॥

અર્થ (Meaning):
જ્યાં પણ આપના ‘મહાવીર’ નામનું પ્રેમ અને શ્રદ્ધાપૂર્વક ઉચ્ચારણ થાય છે, ત્યાં ભૂત, પિશાચ અને અન્ય દુષ્ટ શક્તિઓ નજીક પણ આવી શકતી નથી. આપનું નામ જ એક એવું શક્તિશાળી મંત્ર છે, જે તમામ પ્રકારની નકારાત્મક શક્તિઓ અને ભયનો નાશ કરી દે છે. આપના નામ સ્મરણ માત્રથી ભક્ત સુરક્ષિત થઈ જાય છે.

નાસે રોગ હરે સબ પીરા ।
જપત નિરંતર હનુમંત બિરા ॥ 25 ॥

અર્થ (Meaning):
હે વીર હનુમાનજી, જે કોઈ ભક્ત નિરંતર આપના નામનો જાપ કરે છે, તેના તમામ રોગો નાશ પામે છે અને સર્વ પ્રકારની શારીરિક અને માનસિક પીડાઓ દૂર થઈ જાય છે. આપનું સ્મરણ ભક્તોને આરોગ્ય અને સુખાકારી પ્રદાન કરે છે. આપ શક્તિ અને આરોગ્યના દાતા છો.

સંકટ સે હનુમાન છુડાવૈ ।
મન કર્મ બચન ધ્યાન જો લાવૈ ॥ 26 ॥

અર્થ (Meaning):
જે કોઈ વ્યક્તિ મન, કર્મ અને વચનથી શુદ્ધ થઈને આપનું ધ્યાન ધરે છે, તેને હનુમાનજી પ્રત્યેક સંકટમાંથી ઉગારી લે છે. આનો અર્થ એ છે કે માત્ર યાંત્રિક રીતે પાઠ કરવાથી નહીં, પરંતુ સાચા હૃદયથી, સારા કર્મો સાથે અને સત્ય વચનો સાથે જે ભક્તિ કરવામાં આવે છે, તે ચોક્કસપણે ફળદાયી નીવડે છે.

સબ પર રામ તપસ્વી રાજા ।
તિન કે કાજ સકલ તુમ સાજા ॥ 27 ॥

અર્થ (Meaning):
ભગવાન શ્રી રામ સર્વશ્રેષ્ઠ અને તપસ્વી રાજા હોવા છતાં, આપે તેમના તમામ કાર્યોને પૂર્ણ કર્યા અને સરળ બનાવ્યા. ભલે ભગવાન રામ સર્વસમર્થ હતા, છતાં આપે એક આદર્શ સેવકની જેમ તેમની દરેક જવાબદારીને પોતાની માનીને તેને પરિપૂર્ણ કરી. આ આપની અજોડ સેવા ભાવના દર્શાવે છે.

ઔર મનોરથ જો કોઈ લાવે ।
સોઈ અમિત જીવન ફલ પાવે ॥ 28 ॥

અર્થ (Meaning):
ભક્તિ અને સેવા ઉપરાંત, અન્ય કોઈ પણ મનોરથ (ઈચ્છા) લઈને જે ભક્ત આપના શરણમાં આવે છે, તેને પણ જીવનનું ‘અમિત’ એટલે કે અનંત અને ક્યારેય ન ખૂટે એવું ફળ પ્રાપ્ત થાય છે. આપ પોતાના ભક્તોની દરેક સાત્વિક મનોકામના પૂર્ણ કરો છો.

ચારો જુગ પરતાપ તુમ્હારા ।
હૈ પ્રસિધ્ધ જગત ઉજીયારા ॥ 29 ॥

અર્થ (Meaning):
આપનો પ્રતાપ અને મહિમા સતયુગ, ત્રેતાયુગ, દ્વાપરયુગ અને કલિયુગ – એમ ચારેય યુગોમાં વ્યાપ્ત છે. આપની કીર્તિથી સમગ્ર જગત પ્રકાશિત છે અને આપ ચિરંજીવી હોવાથી દરેક યુગમાં ભક્તોનું કલ્યાણ કરવા માટે ઉપસ્થિત રહો છો. આપનો પ્રભાવ સમયની સીમાઓથી પર છે.

સાધુ સંત કે તુમ રખવારે ।
અસુર નિકંદન રામ દુલારે ॥ 30 ॥

અર્થ (Meaning):
આપ સાધુ-સંતો અને સજ્જનોના રક્ષક છો અને તેમની દરેક મુશ્કેલીમાં તેમની સહાય કરો છો. બીજી તરફ, આપ દુષ્ટ અસુરોનો નાશ કરનારા છો. આ બંને ગુણોને કારણે જ આપ ભગવાન શ્રી રામના અત્યંત પ્રિય ‘દુલારે’ છો.

॥ ચૌપાઈ ॥ (Chaupai) 31-40

અષ્ટ સિધ્ધિ નૌ નિધિ કે દાતા ।
અસ બર દીન જાનકી માતા ॥ 31 ॥

અર્થ (Meaning):
માતા જાનકી (સીતા) એ આપને એવું વરદાન આપ્યું છે કે આપ પોતાના ભક્તોને આઠ સિદ્ધિઓ (અણિમા, મહિમા, ગરિમા, લઘિમા, પ્રાપ્તિ, પ્રાકામ્ય, ઈશિત્વ અને વશિત્વ) અને નવ નિધિઓ (પદ્મ, મહાપદ્મ, શંખ, મકર, કચ્છપ, મુકુંદ, કુંદ, નીલ અને ખર્વ) ના દાતા બની શકો છો. આ વરદાનને કારણે, આપની ભક્તિ કરનારને સંસારની કોઈ પણ સિદ્ધિ કે સંપત્તિ દુર્લભ રહેતી નથી.

રામ રસાયન તુમ્હરે પાસા ।
સદા રહો રઘુપતિ કે દાસા ॥ 32 ॥

અર્થ (Meaning):
હે હનુમાનજી, આપની પાસે “રામ રસાયણ” છે, જેનો અર્થ છે રામ-નામની દિવ્ય ઔષધિ. આ રામ-ભક્તિ રૂપી રસાયણના પ્રતાપે આપ જન્મ-મરણના ચક્રમાંથી મુક્ત છો. આ શક્તિ હોવા છતાં, આપ અભિમાન નથી કરતા અને સદૈવ ભગવાન રઘુપતિના દાસ બનીને રહેવામાં જ ગૌરવ અનુભવો છો.

તુમ્હરે ભજન રામકો પાવે ।
જનમ જનમ કે દુઃખ બિસરાવૈ ॥ 33 ॥

અર્થ (Meaning):
જે ભક્ત આપનું ભજન કરે છે, તેને ભગવાન શ્રી રામની પ્રાપ્તિ થાય છે, કારણ કે આપ જ રામ સુધી પહોંચવાનો માર્ગ છો. આપની ભક્તિ કરવાથી ભક્તના જન્મ-જન્માંતરના પાપ અને દુઃખ દૂર થઈ જાય છે અને તે જીવનના પરમ લક્ષ્ય મોક્ષને પ્રાપ્ત કરે છે.

અન્ત કાલ રઘુબર પુર જાઈ ।
જહાં જન્મ હરી ભકત કહાઈ ॥ 34 ॥

અર્થ (Meaning):
આપના ભક્તને અંત સમયે કોઈ પીડા થતી નથી, અને તે પોતાના શરીરનો ત્યાગ કરીને સીધા ભગવાન રામના ધામ, સાકેત લોકમાં જાય છે. ત્યાં ગયા પછી જો તેનો ફરી જન્મ થાય, તો તે હરિ-ભક્ત તરીકે જ ઓળખાય છે અને તેનું જીવન ભક્તિમય બની રહે છે.

ઔર દેવતા ચિત ન ધરઈ ।
હનુમંત સેઈ સર્વ સુખ કરઈ ॥ 35 ॥

અર્થ (Meaning):
જે ભક્ત પોતાના ચિત્તમાં અન્ય કોઈ દેવતાનું ધ્યાન ધર્યા વિના, માત્ર આપની જ સેવા અને ભક્તિ કરે છે, તેને સર્વ પ્રકારના સુખોની પ્રાપ્તિ થાય છે. એકનિષ્ઠ ભક્તિથી પ્રસન્ન થઈને, આપ ભક્તની તમામ મનોકામનાઓ પૂર્ણ કરો છો અને તેને કોઈ વસ્તુની કમી રહેવા દેતા નથી.

સંકટ કટે મિટૈ સબ પીરા ।
જો સુમિરૈ હનુમંત બલવીરા ॥ 36 ॥

અર્થ (Meaning):
હે બળવાન વીર હનુમાનજી, જે કોઈ વ્યક્તિ સાચા હૃદયથી આપનું સ્મરણ કરે છે, તેના જીવનના તમામ સંકટો કપાઈ જાય છે અને બધી જ શારીરિક અને માનસિક પીડાઓ મટી જાય છે. આપનું સ્મરણ માત્ર જ ભક્ત માટે સંજીવની સમાન છે.

જય, જય, જય, હનુમાન ગોસાઈ ।
કૃપા કરહુ ગુરુ દેવકી નાઈ ॥ 37 ॥

અર્થ (Meaning):
હે ગોસ્વામી હનુમાનજી, આપની જય હો, જય હો, જય હો! અમે આપને વારંવાર પ્રણામ કરીએ છીએ. હે પ્રભુ, આપ અમારા પર એક દયાળુ ગુરુની જેમ કૃપા કરો અને અમને જ્ઞાન અને ભક્તિનો સાચો માર્ગ બતાવો.

જો સતબાર પાઠ કર કોઈ ।
છુટહિ બન્દિ મહા સુખ હોઈ ॥ 38 ॥

અર્થ (Meaning):
જે કોઈ વ્યક્તિ આ હનુમાન ચાલીસાનો સો વખત પાઠ કરે છે, તે દરેક પ્રકારના બંધન (શારીરિક, માનસિક, ભૌતિક) માંથી મુક્ત થઈ જાય છે. તેને જીવનમાં પરમ સુખ અને આનંદની અનુભૂતિ થાય છે અને તે મોક્ષ પદને પ્રાપ્ત કરે છે.

જો યહ પઢૈ હનુમાન ચાલીસા ।
હોય સિધ્ધિ સાખી ગૌરીસા ॥ 39 ॥

અર્થ (Meaning):
જે કોઈ આ હનુમાન ચાલીસાનો નિયમિત પાઠ કરે છે, તેની બધી મનોકામનાઓ સિદ્ધ થાય છે. આ વાતના સાક્ષી સ્વયં ‘ગૌરીસા’ એટલે કે માતા ગૌરીના પતિ, ભગવાન શિવ છે. ભગવાન શિવ પોતે આ ચાલીસાની શક્તિ અને પ્રભાવની ગેરંટી આપે છે.

તુલસીદાસ સદા હરિ ચેરા ।
કીજે નાથ હદય મહં ડેરા ॥ 40 ॥

અર્થ (Meaning):
અંતમાં, તુલસીદાસજી વિનમ્રતાપૂર્વક કહે છે, “હે પ્રભુ, હું સદાય આપનો અને શ્રી હરિનો દાસ છું.” તે પ્રાર્થના કરે છે, “હે મારા નાથ, આપ કૃપા કરીને મારા હૃદયમાં નિવાસ કરો અને સદૈવ ત્યાં જ વસો.” આ એક ભક્તની અંતિમ અભિલાષા છે.

॥ દોહા ॥ (Final Doha)

પવન તનય સંકટ હરન, મંગલ મૂરતિ રુપ ।
રામ લખન સીતા સહિત, હૃદય બસહુ સુર ભૂપ ॥

અર્થ (Meaning):
હે પવનપુત્ર, આપ તમામ સંકટોને હરનારા અને કલ્યાણકારી મંગળ સ્વરૂપ છો. હે દેવતાઓના રાજા, આપ કૃપા કરીને ભગવાન શ્રી રામ, માતા સીતા અને ભાઈ લક્ષ્મણ સહિત મારા હૃદયમાં નિવાસ કરો. આ અંતિમ દોહા સાથે, ભક્ત ભગવાનના સમગ્ર પરિવારને પોતાના હૃદયમાં સ્થાન આપીને ચાલીસાનું સમાપન કરે છે.

॥ અભિવાદન ॥

બોલો…
॥ સિયાવર રામચંદ્ર કી જય ॥
॥ પવનસૂત હનુમાન કી જય ॥
॥ ઉમાપતિ મહાદેવ કી જય ॥
॥ બ્રિન્દાવન કૃષણચંદ્ર કી જય ॥
॥ બોલો ભાઇ સબ સંતન કી જય ॥
॥ ઇતિ ॥

🙏🙏🙏